Y gia các thời đại chia ra rất nhiều chứng về nhãn khoa, như sách “Đắc hiệu phương” chia ra 23 chứng về nội chướng, 45 chứng về ngoại chướng. Đến sách “Chứng trị chuẩn thằng” lại tăng thêm đến 160 chứng; nhưng trong đó phần nhiều là 1 bệnh mà chia ra nhiều chứng.Các bệnh về mắt thông thường được chia ra làm 2 nhóm là các chứng ngoại chướng và chứng nội chướng.
Mụt lẹo thuộc ngoại chướng. Ngoại chướng là bệnh thuộc về mắt, phát sinh ở mi mắt, đầu và đuôi mắt (tuyến lệ), lòng trắng mắt (củng mạc), lòng đen mắt (giác mạc), nói chung mô tả các loại bệnh phần ngoài và phần trước của nhãn cầu, triệu chứng cục bộ là mắt sưng đỏ và chướng, nhiều ghèn hoặc kéo màng...
Mụt lẹo còn được gọi là “Du chàm nhãn” hay “Nhãn đơn”. Do tỳ kinh có phong, vị kinh có nhiệt, 2 thứ kết hợp với nhau độc khí đưa lên mí mắt; ở mí mắt sinh ra những mụn sưng đỏ, lúc đầu thì ngứa, rồi sau đổ sưng đau nhức, phần nhiều phát ra ở trẻ con và thanh niên. Lúc đầu mụt lẹo còn dễ tiêu mất, nhiệt quá thì sưng cứng khó tan, làm mủ.
Lúc mụn mới phát còn nhỏ, chưa đỏ, chỉ có ngứa theo kinh nghiệm trong dân gian thường dùng lông gáy con lợn rửa nước muối sạch, ngày nay có thể dùng bông se nhỏ khử trùng sạch, thông tuyến nước ở khóe trong mắt, làm cho nhiệt độc theo nước mắt mà ra, là có thể tiêu được. Dùng thuốc uống trong: Theo pháp thanh nhiệt trừ thấp.
Trường hợp biểu chứng: dùng bài Kinh phong bại độc tán.
Bài này dùng khương hoạt, kinh giới, phòng phong để tán ôn giải biểu, phát tán phong hàn ghép thêm độc hoạt để ôn thông kinh lạc. Thành phần: kinh giới 12g, khương hoạt 20g, xuyên khung 8g, cát cánh 8g, phục linh 12g, độc hoạt 12g, sài hồ 12g, tiền hồ 8g, chỉ xác 8g, cam thảo 4g.
Khương hoạt
- Cách dùng: đây là bài thuốc tán, mỗi lần uống 5g - 10g, thêm sinh khương 3 lát, lá bạc hà sắc lên, chia uống 2 lần. Hiện nay thường dùng làm thuốc thang, bệnh nhẹ uống 1 thang sắc lên chia 2 lần uống, bệnh nặng dùng 2 thang, sắc chia 4 lần uống.
- Công dụng: Phát tán phong hàn, thoái nhiệt chỉ thống.
- Chữa chứng mụt lẹo kèm cảm mạo thuộc bệnh ngoại cảm nhiệt mới phát như sợ lạnh, đầu đau như búa bổ, cơ bắp đau nhừ, không ra mồ hôi, mũi nghẹt, lưỡi trắng, mạch phù. Ngoài ra đốt xương đau nhức, mụn nhọt mới sưng mà có chứng biểu chứng dùng bài thuốc này.
Trường hợp lý chứng: dùng bài Thanh vị tán gia đại hoàng để thông lợi, và dùng bài thuốc sắc xông hơi lên mắt.
Bài thuốc Thanh vị tán: sinh địa 10g; đương quy 10g; hoàng liên 20g; đơn bì 15g; thăng ma 30g. Cách dùng: sắc uống thuốc lúc đã nguội. Công dụng: thanh vị lương huyết.
Kinh giới
Tác dụng các vị thuốc: hoàng liên tính vị khổ hàn, để tả hỏa nhằm thanh nhiệt ở vị; sinh địa để lương huyết tư âm; đan bì để lương huyết thanh nhiệt; đương quy để dưỡng huyết hòa huyết; thăng ma để tán hỏa giải độc, phối hợp với hoàng liên để tán nhiệt bốc lên trên làm nhiệt uất ở trong giáng xuống dưới, và giúp dẫn thuốc vào kinh Dương minh.
Công thức trên có thể gia thêm đại hoàng để dẫn nhiệt đi xuống nếu có triệu chứng đi cầu phân khô khó đi; gia thêm thạch cao để thêm tác dụng thanh vị nhiệt nếu nhiệt nhiều gây chảy máu chân răng....
Nếu mụt lẹo đã cứng sưng làm mủ, thường phần nhiều tự vỡ mủ ra, đợi sau khi mủ ra rồi thấm lau bằng nước muối sạch và sau đó nhỏ thuốc long não hoàng liên cao. Chứng này tuy dễ chữa, nhưng chữa không đúng thì đã không tan đi được, lại không thể làm vỡ ra được, phần nhiều làm cho sưng cứng thêm, lúc ấy nên cạo vỡ ở đầu chỗ sưng, trừ hết mủ độc cố kết lại, nếu để lâu không trừ đi thì có thể hại đến tròng đen mà sinh màng. Bài thuốc long não hoàng liên cao:
Công thức: hoàng liên 320g; long não 4g.
Cách dùng: xắt nhỏ hoàng liên, lấy 3 chén nước cho vào trong bình sành, bỏ hoàng liên vào, đun nhỏ lửa sắc lại còn 1 chén rưỡi, lọc bỏ bã, cho vào trong cái nồi sành đun cách thủy còn lại khoảng nửa chén, khi dùng hòa long não vào, nhỏ mắt bất kỳ lúc nào cũng được.
Đây là bệnh khó trong Đông y tái đi tái lại nhiều lần, nên cẩn thận trong điều trị.