ĐÔNG QUA 冬 瓜

ĐÔNG QUA   冬 瓜

Benincasa hispida (Thunb).

Xuất xứ: Bản Kinh.

Tên Việt Nam: Bí đao, Quả bí đao, Bí phấn, Bí xanh, Má phắc (Thái).

Tên khác: Bạch qua, Thủy chi (Bản Kinh), Địa chi (Quãng Nhã), Bạch đông qua (Bản Thảo Cương Mục).

Tên khoa học: Benincasa hispida (Thunb) (Benincasa cerifera Savi).

Họ khoa học: Cucurbitaceae.

Mô tả: Cây mọc hàng năm. Thân có lông dài. Lá xẻ thùy chân vịt, có lông cứng. Tua cuốn 2-4 nhánh, thường là 3. Hoa màng vàng. Hoa đực mọc đơn độc ở nách, đài, có ống hình chuông rộng, thùy gần hình lá, cánh 5, nhị 3 (5 chiếc trong đó 4 dính từng đôi), rời bao phấn nức ngoài, có vết tích của bầu hình tuyến. Hoa cái có đài, tràng giống hoa đực, nhị 3 lép, bầu hình  trứng hay hình trụ, phủ lông dày, vòi nhụy dày, 3 đầu nhụy ghồ ghề, dày. Quả thuôn dài, non thì có lông cứng, khi già có sáp ở mặt ngoài, màu lục mốc. Hạt nhiều, giẹp, mép phồng lên. Ra hoa vào mùa hè.

Phân biệt: Cần phân biệt với cây Bí ngô hay Bí rợ (Cucurbita pepo L) cây Dưa hấu hay Dưa đỏ[Citrullus lanatus (Thunb) Matsamura Et Nakai], cây dưa Gang (Cucumis melo Linn) (Xem: Điềm qua đế).

Địa lý: Trồng rộng rãi khắp nơi để lấy quả làm rau luộc, xào hay nấu canh. Dùng làm mứt trong ngày Tết.

Thu hái, sơ chế: Quả già thu hái sạch đất cát, lấy hạt bỏ vào nước, hạt nào chìm thì lấy phơi khô gọi là Đông qua tử, ruột bỏ, lấy ruột già xắt mỏng phơi khô gọi là Đông qua bì, cất dùng để dành. Vào mùa hè hái quả rửa.

Phần dùng làm thuốc: Thịt quả, vỏ, hạt (Xem thêm: Đông qua bì, Đông quỳ tử).

Bào chế: Hễ dùng vào thuốc, thu hái sau tiết Sương hậu, khi thu hái phải tránh rượu, Xạ hương, Gạo nếp, đụng đến dễ lở loét.

Tính vị: Vị ngọt, tính lạnh, không độc.

Tác dụng: Khử thấp, tả nhiệt, tiêu thủng, lợi tiểu, chỉ khát.

Chủ trị: Phù thũng, bụng trướng nước, nóng nẩy trong người.

Đơn thuốc kinh nghiệm:

+ Trị phát bối muốn chết, dùng Đông qua cắt bỏ đầu, đem úp ở trên chỗ lở, khi khí mềm thì thay miếng khác, trái bí dùng chưa hết mà miệng nhọt đã thu nhỏ, sau đó dùng cao dán lên (Trửu Hậu Phương).

+ Trẻ nhỏ  khát nước kiết lỵ, dùng Bí đao đâm vắt lấy nước uống (Thiên Kim Phương).

+ Trẻ nhỏ  khi sốt khi lạnh như bị ma hành (chỉ về nóng quá mà như thế thôi), dùng Bí đao, Biển súc mỗi thứ 120g, 2 thăng nước lạnh sắc uống (Thiên Kim Phương).

+ Tích nhiệt khát nước dùng Bí đao (bỏ vỏ) mỗi ngày ăn 2-90g, chừng 5 ngày là được (Thực Liệu Bản Thảo).

+ Tiêu khát dùng Bí đao 1 trái, cạo hết vỏ, chôn vào nơi đất ẩm trong 1 tháng rồi lấy ra, vắt lấy nước uống, hoặc nướng chín vắt lấy nước uống (Thánh Tế Tổng Lục).

+ Trị tiêu khát, nóng trong xương, dùng 1 quả Bí đao bỏ ruột, bỏ hột Hoàng liên vào thật đầy, bỏ vào trong bình, đợi bí tiêu hết, rồi cùng nghiền làm viên bằng hạt ngô đồng lớn, lần uống 30-40 viên, sắc nước Bí đao uống với thuốc (Thánh Tế Tổng Lục).

+ Mặt ngoài nám đen làm lại cho trắng dùng 1 trái Bí đao, lấy dao bằng tre cắt bỏ vỏ xắt lát, dùng 1 thăng rưỡi rượu, 1 thăng nước nấu nhừ lọc bỏ bã, nấu thành cao cất giữ trong bình sạch, xức mặt hàng ngày (Thánh Tế Tổng Lục).

+ Chứng khát nước, kiết lỵ, sau khi sinh, bệnh lâu ngày tân dịch khô kiệt, tay chân phù thũng, miệng lưỡi khô táo, dùng 1 trái Bí đao, lấy đất sét vàng bọc dầy chừng 10cm, nướng chín vắt lấy nước uống, còn trị được chứng kiết lỵ khát nước (Cổ Kim Lục Nghiệm ).

+ Trị Trẻ nhỏ  sốt lạnh, dùng Bí đao ngâm vào nước nóng, giã nát vắt lấy nước cốt uống.(Cổ Kim Lục Nghiệm ).

+ Phù thũng nguy cấp ăn Bí đao cho tới khi lành (Bình Bộ Thủ Tập).

+ Trị 10 loại bệnh thuộc thủy, phù thũng, khó thở, thở như suyễn, dùng Bí đao 1 trái lớn, xắt bỏ ruột, lấy đậu đỏ bỏ vaò cho đầy đậy nắp lại, lấy giấy bồi gói lại, xong trét kín bùn phơi nắng, dùng cám nếp hai rá đầy, sao cháy, đem bí ra cắt, cùng nhau sậy khô tán bột lấy nước hồ viên bằng hạt ngô đồng lần uống 50 viên với nước sắc hạt bí đao đó mà uống liên tục 3 ngày, tiêu được là thôi (Dương Thị Gia Tàng ).

+ Trĩ lở sưng đau, dùng Bí đao sắc lấy nước rửa (Tiểu Phẩm Phương).

+ Trúng độc cá, lấy nước cốt Bí đao uống rất tốt (Tiểu Phẩm Phương).

Liều dùng: 9g-30g.

Kiêng kỵ: Không có thấp nhiệt cấm dùng. Nếu thận lạnh hư hàn, bệnh hoạt tinh lâu ngày, không được uống.