CAN KHƯƠNG 乾 薑

CAN KHƯƠNG   乾 薑

Zingiber offcinale Roscae.

Xuất xứ: Bản Kinh.

Tên Việt Nam: Gừng Khô.

Tên khác: Bạch khương, Quân khương (Bản Thảo Cương Mục), Bào khương, Hắc khương, Thánh khương, Đạm can khương (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

Tên khoa học: Zingiber offcinale Roscae.

Họ khoa học:  Gừng (Zingiberaceae).

Mô tả: Cây thảo sống lâu năm, cao khoảng 1m. Thân rễ mọc phình lên thành củ, khi già thì có xơ. Lá không cuống, mọc cách nhau, hình mũi mác, dài tới 20cm, rộng 2cm, bẹ nhẵn, lưỡi bẹ nhỏ dạng màng. Cán hoa dài khoảng 20cm, mọc từ gốc, nó nhiều vẩy lợp lên. Cụm hoa dạng trứng, dài 5cm, rộng 2-3cm, lá bắc hình trái xoan, màu lục nhạt, có mép vàng. Đài có 3 răng ngắn. Tràng có ống dài gấp đôi đài, có 3 thùy hẹp nhọn, 1 nhị. Nhị lép không có hoặc tạo thành thùy bên của cánh môi. Cánh môi màu vàng, viền thêm màu tía, dài 2cm,  rộng 1,5cm, chia thành 3 thùy tròn, các thùy bên ngắn hơn. Bầu nhẵn, nhụy lép dạng sợi. Có hoa vào mùa hè và mùa thu.

Phân biệt: Cần phân biệt với cây Gừng gió, Gừng dại (Zingiber zerumbet (Linn) Sm) là cây thảo cao 1m hay hơn, có thân rễ dạng củ, phân nhiều nhánh, lúc non màu vàng và thơm, lúc già màu trắng và đắng. Lá không có cuống mọc sít nhau, nhẵn ở mặt trên, có vài lông rải rác ở mặt dưới, dài tới 20cm, rộng 5cm, bẹ có nhẵn, lá kèm nguyên, tròn dễ gẫy.

Cán hoa khá mập, dài 20-30cm, các vẩy không lợp lên nhau. Cụm hoa hình trứng, có khi hình trụ rộng 4cm, lá bắc lợp lên nhau, áp sát nhau, hình mắt chim, thường có màu lục, khi già màu hồng. Đài màu trắng, chẻ thành mo, cao 1,2cm. Tràng có ống dài 2cm, các thùy hẹp, màu trắng, 1 nhị. Nhị lép làm thành các thùy bên của cánh môi. Cánh môi màu vàng nhạt, có 3 thùy. Quả nang hình bầu dục, chia 3 ô, mỗi ô chứa một hạt đen có áo hạt mềm màu trắng.

Cây ra hoa vào mùa thu, mọc hoang dại trong rừng ở nhiều nơi khắp nước ta, được trồng dùng làm thuốc kích thích, thuốc bổ và lọc máu cho phụ nữ sau khi sinh đẻ.

Địa lý: Gừng có khắp nơi trong nước ta, thường được trồng làm thuốc, mứt, xuất khẩu.

Thu hái, sơ chế: Mùa đông đào lấy củ rễ những thân cây già, khi cây bắt đầu lụi, cắt bỏ lá và rễ con, rửa sạch phơi khô gọi là Can khương (Gừng khô).

Phần dùng làm thuốc: Thân rễ (thường gọi là củ) đã phơi khô.

Mô tả dược liệu: Thân rễ gừng khô là loại Gừng lây năm càng tốt có dạng ngón tay phẳng dẹt phân nhánh, có đốt rõ ràng vỏ ngoài màu xám trắng hoặc xám vàng nhăn teo. Đỉnh có vết rễ và vết mầm chất cứng giòn, mặt cắt có chất xơ. Loại to, già, khô, củ chắc, vỏ sắc màu vàng nhợt ít nhăn, sạch rễ con, thịt trong vàng đậm là tốt. Thứ mốc vụn nát, ruột đen thối là xấu.

Bảo quản: Để nơi khô ráo, kín, tránh ẩm, nóng làm mất tinh dầu thơm.

Bào chế: Khi dùng rửa sạch ủ mềm, đồ qua rồi bào hay thái mỏng (không cần bỏ vỏ). Phơi khô (Xem: Bào khhương, Can khương, Tiên khương, Thán khương, Hắc khương, ở mục Khương).

Tác dụng : Ôn trung khử hàn, hồi dương thông mạch, đồng thời có tác dụng  cầm máu, chỉ ho.

Tính vị: Vị cay, mùi thơm hắc, tính ấm nóng (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

Quy kinh: Vào kinh Tâm, Tỳ, Phế, Vị (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

Chủ trị: Trị Tỳ Vị hư hàn.  Ho do Phế hàn.

Liều dùng: Dùng từ 2-4g. Hồi dương dùng 9-12g. Cầm máu nên sao đen thành than (gọi là Khương thán hoặc Hắc hương), mỗi lần dùng 2-4g.

Kiêng kỵ: Can khương vị rất cay, người âm hư có nhiệt, có thai không nên dùng. Vì cay nên tán khi tẩu huyết, uống lâu tổn hại tới phần âm, thương tổn mắt. Ngoài ra những chứng âm hư nội nhiệt, ho do âm hư, mửa ra máu kèm biểu hư có nhiệt, tự ra mồ hôi, mồ hôi trộm, ỉa ra máu, mửa do nhiệt, đau bụng do hỏa nhiệt, đều cấm dùng.

+ Vị này ghét Hoàng cầm, Hoàng liên, Dạ minh sa, Tần tiêu làm sứ cho nó (Bản Thảo Kinh Sơ).

Đơn thuốc kinh nghiệm :

+ Trị  Tỳ Vị dương hư, tứ chi quyết lãnh, mạch Vi muốn tuyệt: Can khương 12g, Thực phụ tử 9g, Chích cao thảo 3g, sắc uống (Thông Mạch Tứ Nghịch Thang – Thương Hàn Luận)

+ Trị  mất máu, sắc mặt trắng bệch, không được quang nhuận, mạch Nhu, đó là bị nhiều hàn khí: nên dùng Can khương, vì tính ấm cay để ích huyết, vì có sức rất nóng để làm ấm kinh lạc. Khi dùng nên sao đen mới tốt (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  Tỳ vị hư yếu, ăn uống kém, những người này dễ bị thương phong khó tiêu, yếu đuối, ốm o, dùng Can khương tán bột ra 120g kẹo mạch nha, xắt lát rửa qua nấu cho tan ra, viên bằng hạt ngô đồng, uống lúc đói với cơm, ngày 30 viên (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  nôn mửa, váng đầu do vị hàn Sinh đờm , dùng Bào khương 6g rưỡi. Chích thảo 3g 2 phân. Dùng 1 chén rưỡi nước sắc còn phân nửa uống (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  trúng hàn  tiêu chảy: dùng Bào khương tán bột ăn với cháo, mỗi lần 6g (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  hàn lỵ ra màu xanh: Can khương xắt như hạt đậu lớn, lần uống 6-7 bát với nước cơm ngày 3 lần, đêm 1 lần (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  huyết lỵ không cầm: Can khương đốt cháy tồn tính để nguội tán bột lần uống 3g với nước cơm (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  sốt rét có tỳ hàn: Can khương sao đen tán bột khi cần dùng  uống 9g với rượu nóng (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  ho xốc tức ngực: Can khương sống với Quất bì, Ô dước, Bạch đậu khấu (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  hạ lỵ, đau bụng do hàn lãnh: Can khương Truật, Phục linh, Nhân sâm, Cam thảo (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  sản hậu máu dơ ra không cầm, huyết hư gây nên vàng da: Bạch thược, Đương quy, Ngưu tất (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị hạ huyết do trường tích: Can khương, Sinh địa, Bạch thược, Mạch môn, Nhân sâm, Hoàng kỳ, Cam thảo, Thăng ma (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  trúng ác khí: Can khương, Hoắc hương, Sa nhân, Quất bì, Tô mộc, Mộc hương. Bỏ Mộc hương thêm Mộc qua trị được sình bụng do hoắc loạn. Thêm Quế chi có thể trị các độc của phong tà, kết khí, giữa bì phu (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  mửa do Vị hư: Can khương, Quất bì, Nhân sâm (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  sốt rét có đờm  (Đờm  ngược) lâu ngày không khỏi: Can khương, Quất bì, Truật, Bối mẫu, Phục linh (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  sốt rét do hàn (hàn ngược): Can khương, Nhân sâm, Truật, Quế chi, Quất bì (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  tiêu chảy do hư hàn, trúng hàn: Can khương, Nhân sâm, Truật, Camthảo (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị đau bụng do lạnh, trướng đầy, thổ tả, lạnh tay chân, mạch Vi, đờm  ẩm, ho suyễn, tê thấp: Gừng khô, gừng sao, sắc uống (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  đau bụng lạnh, trướng đầy, thổ tả, lạnh tay chân, mạch Vi, đờm  ẩm, ho suyễn, tê bại, băng huyết, dùng 3-12g sắc uống (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Dùng Can khương, Tử tô, Quế chi, có thể ấm bên trong mà làm cho ra mồ hôi, gia thêm Truật thì có thể đuổi phong thấp (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

+ Trị  tiêu chảy, đau bụng sườn do lạnh: Can khương, Cao lương khương, các vị bằng nhau tán bột làm viên, mỗi lần uống 3-6g với nước nóng (Nhị Khương Hoàn - Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).

+ Trị  tiêu chảy do hàn: Bào khương 30g đâm sao cho nóng đắp trên bụng đến Đơn điền (Dưới rốn đắp 1 vùng đường kính chừng 2-5cm) dùng vải rịt lên chừng 1-2 giờ (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).

+ Trị  nôn mửa do hàn ẩm: Bán hạ 9g, Can khương 6g, tán bột, mỗi lần uống 3-6g với nước nóng (Bán Hạ Can Khương Tán - Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).

+ Trị  nôn mửa thuộc hư hàn: Can khương, Nhân sâm, Bán hạ, các vị bằng nhau, tán bột, trộn nước gừng làm viên, mỗi lần uống 6-9g, ngày 3 lần (Can Khương Nhân Sâm Bán Hạ Hoàn - Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).

+ Trị  nôn ra máu, tiêu  ra máu, băng huyết do hư hàn:  Can khương (đốt cháy đen tồn tính) tán bột, mỗi lần uống 2-4g với nước nóng (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).

+ Trị  phụ nữ băng huyết: Can khương 6g, Tông bì, Ô mai đều 9g, tất cả đốt cháy đen tán bột uống (Như Thánh Tán  - Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).

+ Trị  nôn ra máu không cầm thuộc hư hàn: Khương thán (gừng đốt cháy),Cam thảo đều 6g, sắc uống với nước tiểu trẻ con ( Can Khương Cam Thảo Thang - (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).

+ Trị  hàn ẩm phạm Phế, khí suyển, ho: Phục linh 9g, Cam thảo, Ngũ vị tử, Can khương đều 3g, Tế tân 1,5g ( Linh Cam Ngũ Vị Tân Thang - Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).

Tham khảo:

. Gừng khô xắt lát đầy sao cháy đen tồn tính (80%) gọi là Hắc khương hay Khương tán có tác dụng  cầm máu, mửa ra máu, lỵ ra máu. Hắc khương dùng với thuốc bổ âm thì nó đem được huyết vào khí Phận, những chứng huyết hư phát sốt và chứng nóng lạnh vì bệnh huyết sau khi sinh có khi hay dùng đến Hắc khương.

. Cách chế ngày xưa như sau: Đem gừng sống ngâm nước 3 ngày bỏ một lần vỏ rồi đem để ở dòng nước chảy 6 ngày, bỏ một lần vỏ nữa lại đem phơi cho khô, dùng chỗ sàn mà đổ trong 3 ngày, hễ thấy Gừng sống biến thành màu tím là được. Có khi người ta đem Can khương tẩm nước tiểu trẻ con rồi cũng sao như Bào khương nhưng kỷ hơn một chút khi nào thấy đen là được.

. Gừng khô ngâm nước rửa sạch để khô đổ nước vào nồi đất hun lửa nhỏ và quấy đều chừng nửa ngày, hễ thấy củ Can khương đều nhẹ đi là được gọi là Bào khương, Vị nó hơi đăng mà tính lại đứng yến một chỗ khác với Sinh khương, Bào khương có tác dụng  ôn được tỳ vị, trị những chứng bên trong bị hàn tà, ứ nước, hoắc loạn, sốt rét lâu ngày, đau ngực lạnh bụng, tức đầy, lạnh hạ tiêu, dương khí của Thận suy, mạch muốn tuyệt, những chứng này dùng Bào khương gia thêm Phụ tử giúp sức thì rất công hiệu.

. Gừng khô xắt lát dầy, sao ném vàng, còn đang nóng rảy ít nước vào rồi đậy kín ngay để nguội lấy dùng gọi là Thượng tiêu.

. Gừng đồ lên để nguyên cả vỏ phơi khô gọi là Can kinh khương trị chứng tỳ vị hàn thấp. Gừng cạo vỏ đi nhưng chưa đồ chưa bào, màu trắng vị rất cay gọi là Bạch khương, Thục khương trị chứng Phế và vị hàn.

. Can khương là gừng đồ xôi chín phơi khô. Phá được huyết tiêu được đờm, đau bụng, nôn mửa đều dùng được, ấm trung tiêu đưa khí xuống, trừ trưng hà tích tụ, khai vị, giúp tỳ tiêu thức ăn ngưng trệ. Để sống thì phát hãn nhanh chóng, sao đen thì cầm máu rất có kinh nghiệm. Thường bào chế vào thời kỳ cuối đông đầu xuân, lấy Gừng già đã thành xơ trong ruột, đem ngậm ở dòng nước chảy 7 ngày, lấy lên rửa sạch, cho vào chỗ đồ chín phơi khô để dùng (Dược Phẩm Vựng Yếu).

. Can khương và Phụ tử đều có tác dụng  ôn dương khử hàn. Nhưng Can khương thuộc về ôn Tỳ dương trị lạnh tay chân, quyết nghịch. Trường hợp âm hàn nội thịnh, Tỳ Thận dương đều hư thì cả 2 vị có thể cùng dùng một lúc (Đông Dược Học Thiết Yếu).

+ Vị này tính nhiệt, do khô, táo nên sức phát tán yếu nhưng tác dụng  ôn lý lại tăng mạnh, thiên về trị lý bị hàn, bất tẩu năng thủ, vì vậy dùng để khứ hàn, ôn trung, hồi dương. Can khương và Phụ tử đều có tác dụng  ôn lý, tán hàn, hồi dương nhưng Phụ tử thiên về ôn Thận dương còn Can khương chủ yếu ôn Tỳ dương, vì vậy, chứng lý hàn nội thịnh, Tỳ Thận dương suy, chân tay quyết lạnh thì hai vị này thường được dùng phối hợp. Sinh khương tính ôn, thiên về phát tán, tẩu nhi bất thủ, thường dùng trị ngoại cảm phong hàn và trong Vị có hàn, ẩm gây nên nôn mửa. Bào khương tính khổ, ôn,  đã mất tác dụng  tân tán, tính thủ nhi bất tẩu, vì vậy chuyên về ôn lý, có thể dẫn thuốc vào huyết, cho nên có thể chỉ huyết, hoá được hàn trong huyết, thích hợp với chứng xuất huyết do hư hàn (dương hư) như băng huyết, thổ huyết, tiện huyết… (Thực Dụng Trung Y Học).