Sắn dây một vị thuốc bổ dưỡng

Sắn dây còn gọi là cát căn, cam cát căn, phấn cát căn, củ sắn dây; tên khoa học là Pueraria thomsoni. Sắn dây thuộc họ cánh bướm Fabaceae (Palipionaceae).

Cây sắn dây từ lâu đã được sử dụng rộng rãi trong đời sống hàng ngày của chúng ta. Đặc biệt trong những ngày hè oi bức, bột sắn dây pha với nước đun sôi để nguội trở thành một thứ đồ uống giải khát rất tuyệt vời, vừa mát lại vừa bổ. Nhiều nơi người còn quen dùng sắn dây như một vị thuốc.

Sắn dây. 

Đặc điểm
Sắn dây được trồng phổ biến ở nhiều nơi trên khắp nước ta, thường dùng để lấy củ ăn, và xát thành bột hòa nước vừa là một thứ đồ uống rất bổ mát trong mùa hè, lại vừa là một vị thuốc tân lương giải biểu rất hay dùng. Trung Quốc thì tỉnh nào cũng có. Sắn dây thường được trồng từ tháng 11 âm lịch đến tháng 3 - 4 năm sau thì có thể thu hoạch đào lấy củ, rửa sạch đất cát, cạo bỏ lớp vỏ giấy bên ngoài, cắt thành từng khúc dài 10 - 15cm, nếu những củ có đường kính quá to thì bổ dọc thành 2 nửa, ngâm nước 1 ngày cho bớt nhựa. Nếu muốn chế bột sắn dây thì xát nhuyễn, lọc nhiều lần gạn lấy tinh bột. Lưu ý không nên ngâm nước quá lâu sẽ làm bột bị chua và không thơm. Ngoài ra người dân còn rất hay dùng hoa bưởi ướp, rồi đem phơi khô, khi uống vừa có hương thơm của hoa bưởi quyện lẫn với vị ngọt mát của sắn dây. Còn nếu dùng làm thuốc thì thái thành từng miếng dày 0,5 - 1cm, sau đó phơi khô hoặc sấy khô.
Trong sắn dây hiện nay người ta mới chỉ thấy có tinh bột với tỷ lệ 12 - 15% (tính trên rễ tươi). Mới đây Viện Y học Bắc Kinh tìm thấy trong cát căn có chất saponozid, trong lá sắn dây có asparagin, adenin và axit amin.
Tác dụng dược lý
- Bảo vệ thiếu máu cấp tính cơ tim: Viện nghiên cứu dược thuộc Viện Y học Khoa học Trung Quốc đã làm thí nghiệm trên chuột bạch thấy rằng tiêm dưới da hoặc vào xoang bụng của chuột bạch hoạt chất cát căn trong cồn etylic với liều 10g/kg thể trọng chuột bạch đã được gây thiếu máu cơ tim cấp tính. Theo dõi bằng điện tâm đồ cho thấy hoạt chất cát căn có tác dụng bảo vệ thiếu máu cấp tính cơ tim rõ rệt.
Các isoflavon chiết được từ cát căn như Daiolzei, Daidzin có tác dụng làm giải sự co thắt động mạch đáy mắt. Dùng flavon toàn phần tiêm vào động mạch (0,1 - 5mg/kg động vật thí nghiệm) sẽ làm lượng máu ở mạch máu não tăng 87,7 - 134%. Nếu dùng liều từ 10 - 30mg/kg tiêm vào tĩnh mạch đùi, thì lưu lượng đó sẽ tăng 20% (được xác định bằng lưu lượng kế điện từ). Đối với động mạch vành sau khi tiêm flavon toàn phần vào động mạch, lưu lượng máu sẽ tăng 102 - 120% áp lực huyết quản giảm 50%. Trên lâm sàng, sử dụng điều này để chữa cơn đau quặn tim do co thắt mạch vành rất có kết quả. Mặt khác, dùng liều 200mg tiêm bắp điều trị cao huyết áp thấy 53% bệnh nhân huyết quản não được cải thiện, huyết áp giảm.
- Tác dụng giải nhiệt: Làm một thí nghiệm khác cho thỏ gây sốt uống dịch chiết cát căn bằng cồn etylic với liều 2g/kg thể trọng thấy tác dụng giảm sốt rõ rệt. Daidzein có tác dụng giải các cơn co quắp do axetylcholin dẫn đến.
Tác dụng trị liệu
Giải biểu, thanh nhiệt, sinh tân chỉ khát. Dùng chữa biểu chứng miệng khát, đầu nhức, tiết tả, lỵ ra máu, sởi đậu mới phát. Cát căn là một vị thuốc chữa sốt, làm cho ra mồ hôi, chữa sốt khát nước. Hoa sắn dây có tác dụng giải độc.
- Sách bản thảo bị yếu ghi: cát căn chữa được thương hàn trúng phong, dương minh đầu thống, huyết lỵ ôn ngược, lại hay khởi âm khí tán uất hòa, giải tửu độc, lợi nhị tiện nhưng dùng nhiều lại hại vị khí. Nước cát căn sống đại hàn, giải ôn bệnh đại nhiệt và thổ huyết, lỵ huyết.
- Sách Lý sĩ tài đời Minh ghi: Cát căn là thuốc vào kinh dương minh chủ trị nhức đầu và sinh cơ, chỉ khát, tiêu độc, giải tửu.
- Sách bản thảo cầu chân - Hoàng Cung Tú ghi: Khi nào đầu nhức như búa bổ là tà khí vào kinh dương minh thì nên dùng cát căn. Nếu chưa vào kinh dương minh mà dùng cát căn không khác đưa giặc vào nhà.
- Sách bản thảo cương mục - Lý Thời Trân ghi: Cát căn tán uất hỏa.
Kiêng kỵ, không nên dùng trong trường hợp âm hư hỏa thịnh và trên dưới hư.
Các bài thuốc có cát căn
Làm ra mồ hôi, hạ nhiệt, sử dụng với bệnh ngoại cảm sốt cao phiền khát, đau gáy, sưng gáy.
- Giải độc, làm cho sởi mọc hoàn toàn sử dụng bài cát căn thang:
Cát căn 8g Thược dược 4g
Ma hoàng 5g Sinh khương 5g
Quế chi 4g Cam thảo 4g
Đại táo 5g
- Sinh tân chỉ khát: Dùng với bệnh sốt cao có kèm theo khát nhiều, bụng cồn cào, đại tiện bí kết, đau vùng thượng vị, sử dụng bài:
Củ sắn dây tươi 40g
Mạch môn 40g
Cỏ nhọ nồi 40g
Lá tre 20g
Còn sử dụng chữa bệnh tiêu khát (đái đường) khi sử dụng nên phối hợp với sinh địa, hoài sơn.
- Thanh tràng, chỉ lỵ (làm sạch ruột, chữa lỵ) dùng trong các bệnh đi ngoài lỏng, bệnh lỵ.
- Thanh nhiệt dùng trong các chứng miệng, môi, lưỡi lở, sinh mụn nhọt, các chứng bí tiểu tiện, đái dắt, đái buốt, nước đái đục, dùng bột sắn dây uống với nước đun sôi để nguội.
- Sử dụng trong điều trị các bệnh cao huyết áp.
Ngoài ra, dân gian còn dùng cát căn trong một số trường hợp sau:
+ Giã cát căn lấy nước uống chữa chứng nôn khan không dứt.
+ Nước cát căn chữa phụ nữ có thai phát nóng.
+ Nước cát căn làm tỉnh rượu.
+ Nước cát căn uống rồi lấy bã đắp chữa được sưng đau.
+ Bột rắc những nơi mồ hôi ẩm ướt: Bột sắn dây 5g, thiên hoa phấn 5g, hoạt thạch 20g, trộn đều rắc lên những nơi ẩm ngứa.
+ Lá sắn dây chữa rắn cắn: Giã lá sắn dây tươi vắt lấy nước uống, bã đắp lên nơi rắn cắn.
Liều dùng: Ngày dùng 8 - 20g.